Vipassana is een van oorsprong boeddhistische meditatievorm. Deze wordt vooral in het zuiden van Azië beoefend, maar ook in veel westerse landen.
Een ander woord voor vipassana is inzichtmeditatie. Wie haar beoefent krijgt op den duur inzicht in de werking van de menselijke geest, en in de werkelijkheid waarin wij leven. Dit kan leiden tot meer innerlijke rust en wijsheid.
De Boeddha
Tweeënhalfduizend jaar geleden besloot ene Siddhartha Gautama om zijn leven om te gooien. Wij kennen hem tegenwoordig als de Boeddha (“de Ontwaakte”).
Hij was een prins en had ogenschijnlijk alles wat zijn hartje begeerde. Hij had daar altijd genoegen mee genomen, tot hij zich op een dag realiseerde dat hij niet werkelijk gelukkig werd van al die pracht en praal. Rijkdom kan hooguit wat tijdelijk genot brengen. Want wat je hebt gaat je na verloop van tijd vervelen, of het gaat stuk, en dan moet je op zoek naar iets anders om je een poosje blij te maken. En niets kan voorkomen dat je in je leven tegenslagen te verwerken krijgt, dat je oud wordt, en uiteindelijk sterft.
Door te mediteren ging Siddhartha inzien dat er in jezelf een bron van blijvend geluk bestaat. Daar heb je geen paleis voor nodig. Het kan zelfs bestaan als het allemaal tegen zit in het leven. Hij benadrukte dat dit geen geloof is, maar iets dat letterlijk iedereen kan ervaren die bereid is zich ervoor in te zetten.
Vreugde en kalmte
Veel mensen ervaren dat innerlijke geluk niet of nauwelijks, omdat zij zich identificeren zich met aangeleerde (geconditioneerde) overtuigingen en patronen. Eigenlijk doen wij dat allemaal in meerdere of mindere mate. Overtuigingen over wie je bent, wat je nodig zou hebben en wat je in het leven zou moeten bereiken om tevreden te mogen zijn. Patronen om wat je prettig vindt na te jagen, en afkeer te voelen van wat je bestempelt als onprettig. En een hele boel onrust en verdriet als het niet lukt om aan de vele verwachtingen van jezelf en anderen te voldoen.
Vipassana-meditatie kan je helpen die conditioneringen los te laten, en te gaan leven vanuit innerlijke vreugde en kalmte.
Bevrijding
Vipassana kan ook jou helpen ervaren dat je vrijwel niets buiten jezelf nodig hebt om stabiel gelukkig te kunnen zijn. Dat wil niet zeggen dat je afstand van alles moet doen. Je hoeft niet naar een hutje op de hei. Je kunt gewoon je leven leiden. Maar je bent voor je levensgeluk niet meer afhankelijk van allerhande voorwaarden. Je kunt dan genieten als je op vakantie gaat, maar ook als dat eens niet mogelijk is. Hetzelfde geldt voor successen in je carrière, je bezittingen, je liefdesleven, je persoonlijke gezondheid: het is prettig als het daar goed mee gaat, maar je bent er voor je geluk niet meer van afhankelijk.
Dit te ervaren, is een enorme bevrijding.
Automatische piloot
De meeste mensen zijn een groot deel van de dag afgestemd op een soort innerlijke “automatische piloot”. Je kent dat vast wel: je bent aan het schoonmaken, maar ondertussen zit je aandacht heel ergens anders. Of je rijdt ergens naartoe, maar bent zo in gedachten verzonken dat je naderhand nauwelijks weet wat je onderweg gezien hebt.
Die overpeinzingen gaan meestal over iets dat in het verleden is gebeurd, of wat de toekomst zal brengen. Zij kunnen prettig zijn, en dikwijls zijn ze nuttig. Maar vaak zitten ze vol harde zelfkritiek en onzekerheid, met stress als gevolg. Of ze draaien de meest ongunstige toekomstscenario’s af in je hoofd. Ze maken je boos, onzeker, of jagen je op. Of ze praten je verlangens of behoeften aan die je zult moeten moet verwezenlijken, voor je van jezelf gelukkig mag zijn.
Hier en nu
Vipassana is een training om te leven in het hier en nu. Dit houdt in dat je bewust ziet wat je ziet, hoort wat je hoort, ruikt wat je ruikt, voelt wat je voelt en weet wat je denkt. Als de gedachten de overhand krijg, merk je dat op. En je weet hoe je erdoor wordt beïnvloed. Je duwt de gedachten en innerlijke reacties erop dus niet weg, maar laat je er ook niet klakkeloos door meeslepen. In plaats daarvan merk je het hele proces vriendelijk en zonder oordeel op.
Het wonderlijke is dat hierdoor meer rust in je komt. Er ontstaat ruimte voor geluk vanuit jezelf, zonder voorwaarden en gepieker.
Kalmte en onvoorwaardelijk geluk gaan altijd gepaard met compassie en wijsheid. Je leert jezelf beter kennen en gaat de realiteit helderder zien. Je zult daardoor beter in staat zijn je leven in te richten op een manier die jezelf en anderen niet schaadt.
Nibbana
De Boeddha onderwees dus dat meditatie kan leiden tot een gelukkiger leven. Maar hij zei ook dat de beoefening totale bevrijding kan realiseren. Want door meditatie en de heldere inzichten die je daardoor krijgt, wordt het bewustzijn bevrijd van illusies en geconditioneerde onzuiverheden als hebzucht en haat. De realiteit waar hij dan in opgaat kent geen lijden, geen sterven, geen reïncarnatie. Dit heet nibbana of nirvana. Deze verlichting is nauwelijks verstandelijk te begrijpen. Het ligt eerder in de sfeer van het ervaren.
Volgens de Boeddha is deze totale bevrijding voor iedereen mogelijk. Maar het hoeft niet. Wie niet bezig is met nibbana, kan door vipassana toch een enorme verrijking ervaren in het leven van alledag, hier en nu.
De beoefening
De techniek van vipassana is in wezen simpel: je neemt van moment tot moment waar wat zich aan je voordoet. Je kunt dit oefenen terwijl je staat, loopt of ligt, maar meestal beoefen je vipassana zittend op een kussen, een stoel of een meditatiebankje.
Je bent dan opmerkzaam op wat je bewustzijn binnenkomt. Bijvoorbeeld de fysieke ervaring van de beweging van de adem. Maar als je mediteert zul je merken dat de aandacht nooit lang op één punt blijft. Onwillekeurig gaat zij weg van de adem, naar andere lichaamssensaties, of misschien naar geluiden, een geur, gedachten of emoties.
Deze stroom van steeds weer andere indrukken merk je van moment tot moment op, zonder te oordelen, zonder iets weg te duwen of iets vast te houden. Hierin onderscheidt vipassana zich van bijvoorbeeld concentratiemeditatie, waar je je juist niet openstelt voor de stroom van steeds veranderende indrukken, maar je concentreert op één enkel object en daar ook bij blijft.
Oefening baart kunst
Terwijl de techniek eenvoudig is, vinden de meeste mensen de beoefening aanvankelijk toch lastig. Want als iets in je omgeving een onprettige ondruk op je maakt, ga je al snel automatisch op zoek naar manieren om ervan af te komen. Als dat dan niet lukt, kan dat een innerlijk gevecht en frustratie opleveren. Of er zijn drukke gedachten, innerlijke onrust, sufheid, lastige emoties of pijn in het lichaam door het lange zitten; allemaal factoren die veel mensen aanvankelijk lastig vinden om mee om te gaan.
Maar oefening baart kunst. De aandacht wordt na verloop van tijd stabieler en milder. Je krijgt steeds meer inzicht in wat je waarneemt, en de mentale reacties die daar op volgen. Je kunt dan steeds kalmer gewaarzijn van de stroom gedachten en andere indrukken, zonder ervan uit balans te raken.
Mediteren in je eentje
Lezen over meditatie kan inspirerend zijn. Maar als je er werkelijk ervaring mee wilt opdoen, zul je moeten oefenen. Je kunt dat thuis doen, in je eentje. Er bestaan instructieboeken en apps. Maar veel mensen ervaren al snel dat dit lastig is. Want je hebt niemand die je basisinstructies kan geven. Er is niemand die je motiveert als je een keer eigenlijk geen zin hebt, of onrustig of juist slaperig bent. Voor je het weet mediteer je alleen nog als je in de juiste stemming denkt te zijn, en ruim voldoende rust en tijd hebt. Dan mist het eigenlijk zijn doel. Want hoe leer je dan om stabiel te blijven als het eens tegen zit, en je je niet zo prettig voelt?
Meditatiecentrum of retraite
Mediteren in groepsverband kan een enorme steun zijn. Daarvoor kan je naar een meditatiecentrum gaan. Op de website van de SIM zie je onder centra een overzicht van adressen waar je vipassana kunt beoefenen.
Je kunt ook deelnemen aan een retraite (of: retreat). Je bent dan één of meerdere dagen achtereen bezig met het ontwikkelen van je meditatiebeoefening. Dit is in de regel op een prettige en rustige plek. Er is kundige begeleiding aanwezig. Er wordt gezorgd voor je natje en je droogje.
Stilte
SIM-retraites zijn meestal in stilte. Mensen die nooit eerder hebben deelgenomen zien hier vaak tegenop. Maar bijna iedereen die wel heeft meegedaan, kan je verzekeren dat de stilte snel went en heilzaam is. Zij ondersteunt je meditatie. Door de stilte kom je tot rust.
Overigens zijn de deelnemers stil, maar is de begeleiding dat niet de hele dag. Zij begeleiden sommige meditaties met hun woorden. Dagelijks houdt er iemand een praatje over iets dat met meditatie te maken heeft. En je krijgt regelmatig een uitnodiging voor een gesprekje, over hoe het gaat met jou en je meditaties.
Groenten snijden
Op retraites die de SIM ondersteunt wisselen zitmeditaties en loopmeditaties elkaar af. Er kunnen ook andere oefeningen in het programma zitten, zoals yoga.
Iedereen krijgt een huishoudelijk taak, zoals groenten snijden, stofzuigen of de afwas doen. Dit doe je ook in stilte en met aandacht voor alle directe ervaringen. Wat zie je, wat voel je, wat hoor je, wat ruik je, wat proef je en welke mentale reacties volgen daarop?
Je krijgt daarnaast ruim de tijd om ook eens een dutje te doen, of een wandeling in de omgeving te maken. Het advies is om ook dan in stilte te blijven, en je telefoon uit te laten.
Er zijn retraites van één dag tot enkele weken. Neem gerust contact op met de begeleiding als je overweegt mee te doen, maar je onzeker voelt of andere vragen hebt. Je vindt het mailadres van die persoon bij de aankondiging van de betreffende retraite op de website van de SIM.