In de boeddhistische psychologie wordt veel aandacht besteed aan obstakels, moeilijk hanteerbare emoties of verleidingen op het pad van meditatie. Hoe kun je ze herkennen, hoe kun je op een wijze manier met deze zogenoemde ‘legers van Mara’ omgaan en ze integreren in het meditatieproces? In vorige edities van de Simsara zijn zeven legers van Mara behandeld: zintuiglijk genot, ontevredenheid, honger en dorst, verlangen, luiheid en slaperigheid, angst en twijfel. In dit zesde deel komen schijnheiligheid en eigenwijsheid aan bod.
8.Schijnheiligheid en eigenwijsheid (makkha en thambha).
De legers van schijnheiligheid en eigenwijsheid komen vaak pas wat later op vanuit de achterhoede en kunnen ook oprukken onder de mantel van hoogmoed. Ze kunnen zich manifesteren als karaktereigenschap maar vormen vaak ook een begoochelde reactie op (het idee van) vooruitgang in je meditatie. Vooral in het stadium dat je plezierige en heilzame emoties gaat ervaren kunnen deze legers de overhand nemen. Je bent tevreden over je meditatie en wordt lui. Als je meditatiebegeleider het nuchtere advies geeft om ook deze plezierige ervaringen consequent te registreren vind je dit maar flauwekul en doe je net of je het advies nauwgezet volgt. Je weet het zelf veel beter en hoeft al die begeleiding niet meer te hebben. Het gevolg is een stagnerend meditatieproces.
Een andere situatie die kan leiden tot hoogmoed, schijnheiligheid of eigenwijsheid vindt soms ook plaats bij mediterenden die denken dat ze een hoog niveau van inzicht of verlichting gerealiseerd hebben, terwijl dat niet zo is. In de boeddhistische psychologie wordt de ervaring van verlichting of nibbana omschreven als de opeenvolging van magga (het pad) en phala (de vrucht),twee zeer subtiele, bovenwereldse vormen van bewustzijn die elkaar met de snelheid van een bliksemschicht opvolgen en een radicaal uitdovende uitwerking hebben op onheilzame staten van geest. In het Engels wordt deze ervaring vaak benoemd als ‘cessation’. De normale wereldse mentale en fysieke processen verdwijnen even volledig, er is sprake van een moment van ultieme leegte. Er zijn echter verschillende andere oorzaken voor een dergelijk moment van leegte of ‘verdwijnen’. De Thaise meditatie- en Abhidhamma-expert Dhanit Yupho noemt in het boek ‘Vipassana-bhavana’ vijf andere mogelijke oorzaken voor het ervaren van een tijdelijke afwezigheid van wereldse ervaringen, namelijk: slaperigheid (thina-middha), verrukking (piti), een diep gevoel van vrede of sereniteit (passaddhi), concentratie (samadhi) of gelijkmoedigheid (upekkha).
Als deze gemoedstoestanden sterk zijn, dan kan er soms een korte ervaring van leegte ontstaan. Deze leegte is echter onbewust. Er is op dat moment geen opmerkzaamheid en deze ervaring heeft dan ook geen werkelijke inzichtswaarde. Mediterenden kunnen een dergelijke ervaring echter soms interpreteren als de realisatie van ultieme leegte door magga-phala,terwijl het eigenlijk niet meer was dan een ‘pseudo-verlichting’. De verwarring kan nog vergroot worden doordat een leraar stellig beweert dat zijn of haar leerling een moment van verlichting heeft gerealiseerd terwijl dit niet zo is.
De bovengenoemde verkeerde interpretatie van wat eigenlijk gewoon een moment van onbewustheid is, kan leiden tot eigenwijsheid en kan een spiritueel zoeker naar wijsheid behoorlijk in de luren leggen en in sommige gevallen zelfs volledig blokkeren. Wijze leraren zijn dan ook zeer voorzichtig in het uitleg geven over het niveau van inzicht waarop hun leerlingen zouden kunnen zitten, om ze niet onnodig te belasten met kennis die alleen maar reacties oproept van teleurstelling, hoogmoed of verlangen (omdat je bijvoorbeeld gaat denken dat je vlakbij de verlichtingservaring zou zitten). De meest verstandige benadering is er volgens hen een waarbij je in het midden laat of je nu wel of niet een moment van verlichting hebt gerealiseerd. Zolang je merkt dat je (latent aanwezige) gevoelens van haat, trots of verlangen hebt, is er reden genoeg om gewoon door te gaan met het mediteren en gedachten over het al dan niet gerealiseerd hebben van magga-phala eenvoudigweg waar te nemen en te registreren als meditatie-object, zonder er verder iets mee te doen.
Voor de Simsara bewerkte passage uit het door uitgeverij Asoka gepubliceerde boek ‘Bevrijdend inzicht’ door Frits Koster.